فصل 11 دستگاه گوارش

حال به بررسی این مواد پس از ورود به بدنمان می پردازیم . اما قبل از توضیح به نکته ی زیر توجه کنید .

غذا : غذا برای رفع نیاز های سلول ها خورده می شود . اما غذایی که مصرف شده به همان شکل قابل استفاده نمی باشد و فایده ای برای ان ها ندارد . از این رو عمل گوارش انجام می شود و همان طور که از نام فصل پیدا است علاوه بر برسی غذا ها در بدن به توضیح این عمل می پردازیم .

 به زیر نگاهی بیندازید .

مواد ضروری برای بدن                      مواد موجود در غذاهای روزانه  

زیاد                   کم                    زیاد        کم        خیلی کم

اب                    ویتامین              پروتئین     اب          امینواسید

امینواسید          مواد معدنی    کربوهیدرات   ویتامین    اجزای لیپید  

قندهای ساده                           لیپید     قندهای ساده

اجزای لیپید                                          مواد معدنی

حال که با این مواد اشنا شدید به ساختمان دستگاه گوارش می پردازیم .

    گوارش

دستگاه گوارش از دو بخش لوله ی باریک (دهان ،حلق ، مری ، معده ، روده ی باریک ، روده ی بزرگ و مخرج و غدد گوارشی تشکیل شده است ) که در ادامه با تصاویری جذاب به بررسی هر کدام از اعضا می پردازیم .

    مراحل گوارش

مراحلی که باید انجام شوند تا مولکول غذا ها شکسته شده و به طور مورد استفاده ی سلول در ایند عبارت اند از :

۱ . دریافت غذا توسط دهان و بلع ان ( همان خوردن مودمان )

۲ . حرکت غذای خورده شده در لوله ی گوارشی ، در طول این حرکت فرایند های زیر انجام می شوند:

الف ) هضم یا شکسته شدن غذا توسط فرایند های مکانیکی و شیمیایی .

ب ) جذب مواد غذایی هضم شده

ج ) دفع مواد غیر قابل جذب از لوله ی گوارش

همان طور که در بالا ذکر شد اینک به بررسی اندام های مختلف دستگاه گوارش می پردازیم .

۱ . دهان

از لب ها ، کام و زبان تشکیل شده است . لب ها در هنگام جویدن کمک می کنند تا غذا بین دندان های بالا و پایین نگه داشته شوند و همچنین در صحبت کردن هم نقش دارند . در انتها ی کام هم زبان کوچک اویزان است .

 2 . زبان

زبان ماهیچه های مختلفی دارد که بعضی از ان ها برای حرکت کردن غذا استفاده می شوند . بعضی نیز برای بلعیدن و بعضی برای صحبت کردن کار برد دارند . روی زبان جوانه های چشایی وجود دارد که مسئلیت ان ها درک هضم غذا است .

3 . غدد بزاقی

 بزاق توسط سه جفت غده ی بزاقی و تعدادی غده ی کوچک دهانی ترشح می شود . بزاق دارای 5/99 درصد اب و 5/0 درصد مواد محلول در اب است . اب موجود در بزاق به حل شدن غذا ها کمک می کنند . به این ترتیب مزه ی ان ها توسط جوانه های چشایی درک می شود . انزیم ها هم موادی هستند که در تغییرات شیمیایی غذا ها نقش دارند و  مهم ترین انزیم شناخته شده تا به الآن امیلاز بزاقی است که می تواند کربوهیدرات ها را به قند های ساده تجزیه کند . نوع دیگری از انزیم ها در بدن ما وجود دارد که وظیفه ی ان ها در تجزیه ی باکتری هاست و به لیزوزیم معروف اند .

۴.  دندان ها

دندان ها یکی از مهم ترین بخش های دستگاه گوارش اند و به کمک ماهیچه های دیواره ی لوله ی گوارش در انجام تغییرات فیزیکی نقش دارند . هر دندانی از سه بخش اصلی تشکیل شده است .

الف ) تاج : قسمت خارجی دندان است .

ب ) ریشه : یک یا چند زائده دارد که در درون لثه قرار دارند .

ج ) گردن : بین تاج و ریشه دندان در نزدیکی لثه قرار دارد . روی سطح دندان را ماده ای به نام مینا پوشانده است . زیر مینا که سخت ترین ماده در بدن ما می باشد ، عاج قرار گرفته است . درون تاج دندان مغز دندان قرار دارد که حاوی رگ های خونی ،اعصاب و رگ های لنفی است . از مغز دندان به سمت ریشه دندان کانال ریشه قرار دارد . هر کانلا حاوی رگ های خونی و رگ های لنفی و اعصاب است . انسان ها دارای دو نوع دندان هستند . یکی که دندان های شیری است که از ۶ ماهگی در می ایند و تا به ۲۰عدد می رسند . این دندان ها در ۶ سالگی تا ۲۱ سالگی می افتند و نوع دوم دندان های انسان که به دائمی معروف اند جایگزین ان ها شده و تا به ۳۲ عدد می رسند .

 ۵ .حلق

حلق بخشی از دستگاه گوارش است که به دهان ، مری و نای راه دارد . هنگام بلع غذا ،زبان کوچک ،راه بینی و دریچه ی نای ،راه نای را می بندد تا غذا وارد نای نشود و به مری برود تا اعمال گوارش در ان انجام شده و به صورت مورد استفاده ی سلول در اید .

 ۶ .مری

مری ساختار لوله مانندی دارد که از حلق اغاز شده و تا معده ادامه می یابد . دیواره ی مری دارای دو ماهیچه ی طولی و حلقوی است . انقباضات غیر ارادی این ماهیچه ها غذا را به سمت معده می راند . ماهیچه های مری در بالای لقمه ی غذایی بلعیده شده ، منقبض می شوند و ان را به طرف پایین فشار می دهند . این نوع حرکات به حرکات کرمی شکل معروف اند . حرکات کرمی شکل ، غذا و مواد دفعی را در طول لوله ی گوارش به طرف جلو می رانند . بین مری و معده ماهیچه هایی وجود دارند که با تنگ و گشاد شدن ،ساختار دریچه مانندی ایجاد می کنند . پس از ورود غذا به معده ،این ماهیچه ها تنگ شده و از بر گشت غذا به داخل مری جلوگیری می کنند .

۷ . معده

دیواره ی معده دارای غدد مختلفی بوده که مخاط ، چندین انزیم مختلف و ۲ لیتر کلرید اسید (HCI) ترشح می کنند . اسید معده باعث کشته شدن بسیاری از میکروب های موجود در غذا می شود و محیط مناسبی برای فعالیت انزیم ها در معده فراهم می کند . هضم پروتئین در معده شروع می شود . انزیم پپسین که در معده وجود دارد ، پروتئین ها را شکسته و ان ها را به قطعات کوچک تر تبدیل می کند . در معده ی شیر خواران انزیمی به نام رنین وجود دارد که در شیر اثر گذاشته و مایع پنیری شکلی می سازد که از خروج سریع شیر از معده جلوگیری می کند .

  ۸ . روده ی کوچک

اندامی که بعد از معده در گوارش غذا نقش مهمی را دارد روده ی کوچک است . بین معده و روده ی کوچک نیز ساختار دریچه مانندی وجود دارد که از ورود یک بباره ی شیره ی معده به روده ی باریک جلوگیری می کند . بیش تر هضم و جذب غذا در روده ی کوچک اتفاق می افتد و روده ی کوچک در این کار از شیره ی روده ،شیره ی صفرا و لوزالمعده کمک می گیرد . قطر این روده ۵/۲ سانتی متری بوده و طول ان حدود ۶ متر و نیم است . در سطح روده ی باریک چین خوردگی هایی وجود دارد که باعث افزایش سطح ان می شوند . این چین خوردگی ها همان طور که در کتاب درسی نیز به ان اشاره شد پرز نامیده می شود. دیواره ی این پرز ها بسیار نازک است و فقط یک لایه سلول دارد . سلول های دیواره ی  پرز ها بر جستگی های کوچک تری به نام ریز پرز دارند . غذا های جذب شده وارد رگ های پرز ها می شوند . البته علاوه بر این رگ ها در دهان معده و روده ی بزرگ هم به مقدار کمی عمل جذب انجام می شود . برای دانش اموزانی که در این مورد علاقه دارند باید ذکر کنیم که حدود ۹۰ درصد جذب توسط روده ی کوچک و به وسیله ی رگ های ان و ۱۰ درصد باقی مانده در دهان و معده و روده ی بزرگ اتفاق می افتد .

۹ . لوزالمعده

غده ایست که در پشت معده قرار گرفته و ترشحات ان از طریق یک مجرا به ابتدای روده ی کوچک می ریزد . لوزالمعده از دو دسته سلول تشکیل شده است : دسته هورمون هایی که برای تنظیم قند خون ترشح می کنند و دسته ی دوم شیره ی لوزالمعده را ترشح می کنند . لوزالمعده برای تجزیه ی کربوهیدرات ها ،پروتئین ها ،چربی ها و اسید های نوکلئیک ،انزیم های ویژه ای دارد .

 ۱۰ . کبد

کبد یکی از اندام های مهم در بدن می باشد . از کار هایی که کبد انجام می شود می توان ذخیره کردن مواد غذایی و کنترل سوخت و ساز بدن اشاره کرد . سلول های کبدی مایعی به نام صفرا را ترشح کرده که در ادامه به ان می پردازیم . این ماده پس از تولید در کبد وارد کیسه ی صفرا شده و در ان ذخیره می شود .

 ۱۱ . کیسه ی صفرا

جزیی از کبد بوده که در زیر ان قرار دارد و صفرا را ذخیره و غلیظ می کند تا در زمان گوارش ان را به وارد روده ی کوچک کند . صفرا ماده ی سبز رنگی بوده که تقریبا قلیایی است و از اب ،نمک های صفراوی ،کلسترول ،رنگیزه و مواد دیگر تشکیل شده است . یکی از کار های مهمی که صفرا انجام می دهد این است که چربی ها را به صورت قطره های کوچک مخلوط با اب در اورده تا انزیم های تجزیه کننده ی چربی بتوانند روی ان اثر کنند .

 ۱۲ .روده ی بزرگ

اخرین قسمت لوله ی گوارش که در جذب اب ، کمی موادمعدنی و ویتامین ساخته شده به وسیله باکتری های مفید از جمله B و K نقش دارد . وظیفه ی اصلی ان در کامل کردن جذب ،تولید مدفوع و خارج کردن مدفوع از بدن است . باکتری های موجود در روده ی بزرگ ،کربوهیدرات باقی مانده در مواد غذایی را تخمیر کرده و گاز تولید می کند . بعضی از پروتئین ها هم توسط این باکتری ها تجزیه می شوند .

یاداوری و نکته ای اضافه در مورد کبد

موادی که از روده ی باریک جذب می شوند ( به جز چربی ها ) به کبد می روند . کبد باید هر چه را که از روده وارد خون شده کنترل کند . برای مثال اگر مقدار کربوهیدرات غذا زیاد باشد کبد ان را به صورت گلیکوژن ذخیره می کند . همان طور که در فصل قبل هم اشاره کردیم گلیکوژن کربوهیدرات ذخیره ای در بدن جانوران است . اگر مقدار قند موجود در بدن زیاد تر از ان باشد که کبد ان را به صورت گلیکوژن ذخیره کندان را به صورت لیپید ذخیره می کند . لیپید اضافه در نقاط مختلف بدن مثل شکم و پهلوها جمع می شود .

                                  خلاصه ی فصل

شکسته شدن مواد غذایی و تبدیل ان ها به مولکول های قابل استفاده برای سلول های بدن گوارش نام دارد .

دستگاه گوارش مجموعه ای از اندام هایی است که در گوارش غذا ها نقش دارند .

اندام های گوارشی را می توان به دو گروه عمده : اجزای تشکیل دهنده ی لوله ی گوارش و سایر قسمت ها ،شامل غدد گوارشی و ساختار های کمکی تقسیم کرد .

دهان ،محل ورود غذا به لوله ی گوارشی است .

زبان ، غذا را تا دهان حرکت داده ، با بزاق مخلوط شده و به بلع ان کمک می کند . مزه ی غذا توسط جوانه های چشایی روی زبان درک می شود .

بزاق مایعی است که توسط سه جفت غده بزاقی و تعدادی غده ی کوچک دهانی ترشح می شود .

بزاق دارای چندین انزیم از جمله امیلاز بزاقی و لیزوزیم است .

افراد بالغ دارای ۳۲ دندان هستند که هر کدام از سه بخش اصلی تاج ، گردن و ریشه دندان تشکیل شده اند .

حلق ، منطقه ای از لوله ی گوارشی است که به دهان ، مری و نای راه دارد و بلع غذا در ان جا صورت می گیرد .

مری ، ساختار لوله مانندی است که از حلق شروع شده ، تا معده ادامه می یابد و با حرکات دودی ، غذا را به معده می ساند .

شیره ی گوارشی درون معده شامل کلرید اسید ، مخاط و چند انزیم از جمله پپسین (تجزیه کننده ی پروتئین ها ) و رنین (موثر بر روی پروتئین شیر در معده ی نوزادان ) است .

بعد از معده ، روده ی کوچک قرار داردکه مکان اصلی هضم و جذب مواد غذایی است .

هضم شیمیایی در روده ی کوچک توسط ترشحات روده ی کوچک ، لوزالمعده ، کبدو کیسه ی صفرا انجام می شود .

شیره ی لوزالمعده حاوی انزیم هایی برای تجزیه ی کربوهیدرات ها ، پروتئین ها ، چربی ها و اسید نوکلئیک است .

سلول های کبدی مایعی به نام صفرا تولید می کنند که پس از تولید ، وارد کیسه صفرا شده و در ان جا ذخیره می شود .

صفرا مایعی سبز رنگ و قلیایی که حاوی اب ،نمک های صفراوی ، کلسترول ،رنگیزه و مواد دیگر است . صفرا چربی ها را به صورت قطره های کوچک مخلوط با اب در می اورد تا انزیم های تجزیه کننده چربی بتوانند روی ان اثر کنند .

در روده ی بزرگ ، جذب مواد غذایی کامل شده و مدفوع تولید و خارج می شود .  اب و ویتامین های B و K در روده ی بزرگبه همراه مواد معدنی جذب می شوند .